زۆرێك لە زانایانی ئاینی ئەو فەرمایشتەی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) كە دەفەرمووێت: (أفضل الجهادِ كلمةُ عدلٍ عِنْدَ سُلطانٍ جائر) و لە ریوایەتێكیش بە (أمير جائر) هاتووە، وەك بەڵگەیەك بەكار دێنن بۆ ئەوەی لە وتارەكانیاندا رەخنە لە دەسەڵات‌و بەرپرسەكان بگرن. مەبەستی من بەرگری‌و دیفاع كردن نیە لە هیچ كەس‌و لایەنێك، بەڵكو دەمەوێت پێكەوە هەڵوەستەیەك لە سەر ئەم فەرمودەیە بكەین.

پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێت) لەم فەرمایشتەدا وشەی (عند) بەكار دەهێنێت‌و، مەعلوومیشە ئەم وشەیە بۆ زەرفیەت بەكار دێت، بەو پێیە دەبێ ڕووبەڕووی (سلطان) و دەسەڵاتی ستەمكار وشەی (عدل) بگوترێت، ئەم شێوازەش زیاتر لە ئایەتی ( إذهب إلى فرعون إنَّه طغى ) بەدی دەكرێت، كە خوای گەورە فەرمانی بە موسا پێغەمبەر دا، رووبەروو پەیامی خوا بە فرعونی ستەمكارو یاخی بوو بگەیەنێ‌، هەروەها ئیمامی (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل) ڕەحمەتی خودای لێ بێت، بە شێوەیەكی زۆر جوان ئەم فەرمایشتەی شیكردۆتەوە كە دەفەرمووێت: ( كلمةُ حقٍ تقالُ عنْدَ سلطانٍ جائر، عند: للظرفية أي يحضر في قَصرِه أمامه ويقول: أيُّها السلطان، اتقِ الله، لقد ظلمت وفعلت.. فيقتله السلطان من أجل إنكاره وقد حضر عنده...).

هەر بۆ زیاتر تێگەیشتن لەم فەرمایشتە، دەقێكی تری پێغەمبەری خوا (درودی خوای لێ‌ بێ‌) دەهێنینەوە، كە ئیمامی ئەحمەد ریوایەتی كردووەو شێوازی وتنی قسەی حەقمان پێ‌ نیشان دەداو دەفەرمووێت: هەر كەسێك بیەوێت ئامۆژگاری كار بەدەستێك بكات بە شتێك، با بە ئاشكرایی‌و لە نیو خەڵك پێی رانەگەیەنێ‌، بەڵكو دەستی بگرێت‌و بە تەنهایی پێی بڵێت‌و ئامۆژگاری بكات، جا ئەگەر ئامۆژگاریەكەی لێ‌ وەرگرت ئەوا كارێكی باشە‌و، ئەگەر وەریشی نەگرت ئەوا ئەركی خۆی بەجێ‌ گەیاند ( مَنْ أَرَادَ أَنْ يَنْصَحَ لِسُلْطَانٍ بِأَمْرٍ فَلَا يُبْدِ لَهُ عَلَانِيَةً وَلَكِنْ لِيَأْخُذْ بِيَدِهِ فَيَخْلُوَ بِهِ فَإِنْ قَبِلَ مِنْهُ فَذَاكَ وَإِلَّا كَانَ قَدْ أَدَّى الَّذِي عَلَيْهِ لَهُ).

هەر بۆیەش ئیمامی مالیك لە وڵامی ئەوەی، كە لێیان پرسی بۆ دەچێتە لای دەسەڵاتدارەكان، فەرمووی: ڕەحمەتی خوداتان لێ بێت، جا ئەگەر لای ئەوان قسەی حەق نەكەین لەكوێ بیكەین.

رەحمەتی خواش لە ئیمامی شافیعی بێت، كە فەرموویەتی: (مَن نَصحَ أخَاه سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ، ومن نَصَحهُ عَلانِيةً فَقَدْ فضحه وشَانَهُ).

هەروها لەو كاتەی خەڵكێك پرسیار لە عەبدوڵلای كوڕی ئیمامی عومەر دەكەن، سەبارەت بەوەی دەچنە لای كار بەدەستەكان جۆرە قسەیەك دەكەن‌و، كە دەچنە دەرەوەش قسەیەكی تر دەكەن، لە وڵامدا فەرموویەتی ئێمە لە سەردەمی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) ئەم كارەمان بە دوو روویی هەژمار دەكرد، ( سئل ناس عبدالله بن عمر، إنا ندخل على الأمراء فنقول كلاماً، وإذا خرجنا من عندهم قلنا كلاماً آخر؟ فقال: كنّا نعدّ هذا نفاقاً على عهد رسول الله ).

بۆیە باشترین ئامۆژگاری‌و قسەی حەق لە هەمبەر مرۆڤی ناداپەروەر ئەوەیە، كە ئامۆژگاریەكە روو بەروو بێت، نەك لەدووری چەندین كیلۆمەترەوە قسە فڕە بدرێت‌و، خەڵكی لە دژی هان بدرێت‌و هەست‌و سۆزی خەڵك بوروژێندرێت.

چونكە ئامۆژگاری بەشێوەی نهێنی‌و دوور لەچاوی خەڵك، كاریگەری زیاتری دەبێت‌و شایستەی زیاترە، كە گوێی لێ ڕابگیرێ.

كەواتە بۆ بەرجەستە بوونی چەمكی (حیكمەت) لە كاری بانگەوازی، پێویستمان بە شرۆڤەیەكی بابەتیانە‌و مامەڵەیەكی زانستیانە هەیە لەگەڵ دەققەكاندا، چونكە سەرەنجام ئاراستەی رێڕەوەكە جوانترو كاریگەرتر دەڕوا بەڕێوە‌و هەڵە‌و كەم‌و كورتیەكانیش كەمتر دەبنەوە.

*سەرۆكی یەكێتی زانایان

ئەم بابەتە لە ژمارە (86)ی گۆڤاری پەیامی زانایان بڵاوكراوەتەوە.