كاری ئێمە وەك مرۆڤێك لە سەر روی ئەم زەویە ئاوەدان كردنەوەو بەرەو پێشبردنی وڵات‌و پاك راگرتنی ئەم ژینگەیە كە ئێمە تێیدا دەژین، گەر بە سادەیی باسی بكەین واتە پاك راگرتن‌و پاراستن‌و پیس نەكردنی ئەو شوێن‌و دەوروبەرەی مرۆڤ تێیدا دەژی وەك (ئاو، هەوا، خاك، روەك‌و گژوگیا).

 یا پاك راگرتن‌و پاراستن‌و پیس نەكردنی ئەو شتانەی دەورەیان لە ئێمە داوە‌و كاریان تێدا دەكەین، یا ئەو شتانەی كار لە ئێمە دەكەن، پێویستە هاوسەنگی نێوانیان رابگیرێ، هەر كاتێ هاوسەنگیەكە تێكچوو كاریگەری لە سەر ژینگە دروست دەكات‌و ژیان نالەبار دەبێت.

پاراستنی ژینگە لە ڕوانگەی شەریعەتی پیرۆزی ئیسلامەوە ئەركێكی ئایینی‌و مرۆیی‌و ئەخلاقی‌و نیشتیمانییە.

لێرەدا ئەوەی مەبەستی منە قسە كردنە لە سەر پاكڕاگرتنی ئەو ژینگەیە بە چاندنی نەمام‌و زیاتر سەوزكردنی وڵات تاكو هەوایەكی ساف‌و بێگەردمان هەبێت‌و وڵاتەكەشمان بڕازێتەوە

چونكە لە كۆنەوە گوتراوە:(سێ هۆكار هەیە مرۆڤ دڵخۆش دەكات:ئاو، سەوزای، مرۆڤێكی روو خۆش).

تێكدانی ئەو ژینگەیەی خوای گەورە لە سەر گۆی زەوی  رێكیخستووە بە هیچ شێوەیەك بۆ مرۆڤ دروست نیە بیشێوێنێت‌و تێكی بدات، جا ژینگە پەیوەندی بە ژیانی مرۆڤەكانەوە هەیەو گشتگیرە‌و، زیان گەیاندنیش بە ژینگە واتە زیان بە مرۆڤەكان، پێغەمبەریش (د.خ) دەفەرموێ:(لا ضرر ولا ضرار) لەم فەرمودەیە بۆمان روون دەبێتەوە كە مرۆڤ بۆی دروست نیە زیان بە هیچ شتێ بگەیەنێ، گەر كەسێكیش زیانی پێگەیاندی دروست نیە بۆ تۆڵە كردنەوە زیانی پێبگەیەنیەوە.

خوای گەورە دەفەرموێ: ﴿وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾(سورة الأعراف:الآية85). واتە:تۆوی فه‌سادو تاوانباری و گوناه له‌ زه‌ویدا مه‌چێنن دوای چاکساز بوونی، ئه‌وانه‌ چاکتره‌ بۆتان ئه‌گه‌ر ئێوه‌ باوه‌ڕدارن.

بە گوێرەی ئەم فەرمایشتە پیرۆزە فەسادو خەراپەكاری لە سەر زەوی قەدەغە دەكات جا چ فەسادی‌و خەراپەكاریەك لەوە خەراپترە كە مرۆڤ ژیانی مرۆڤایەتی بخاتە ترسەوە بە هۆی تێكدان‌و شێواندنی ژینگە.

یەكێك لەو كارانەی بۆ ئێمەی مرۆڤ دانراوە بریتییە لە ئاوەدان كردنەوەی سەر گۆی زەوی وەك خوای گەورە لە قورئاندا دەفەرموێ:

(هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱسۡتَعۡمَرَكُمۡ فِيهَا) (سورة هود:الآية61). واتە:ئه‌و خودایە له‌ زه‌ویدا ئێوەی هێناونه‌ته‌ دی و تیایدا نیشته‌جێی کردوون، وه‌ له‌و جێگه‌دا که‌ نیشته‌جێن، داوای لێکردوون که‌ زەوی ئاوه‌دان بکه‌نه‌وه‌.

لێرەوە دەچمە سەر مەبەستە سەرەكیەكەم كە بریتیە لە ئاوەدانكردنەوەی سەر گۆی زەوی بە سەوزكردن‌و نەمام ناشتن هەروەك لە چەندەها فەرمودەدا باسی فەزڵ‌و گەورەییەكەی كراوە‌و لە سەر هەموو تاكێكیشە تا بتوانین بە شێك لەو پاداشتانە بە دەست بێنین كەمتەرخەمی نەكەین بۆ ناشتنی نەمامی زیاترو سەوزكردنی وڵات‌و كشتوكاڵكردن‌و ژینگە پارێزی:

فەمودەی یەكەم: پێغەمبەر (درودی خوای له‌ سه‌ر بێت) دەفەرموێ:

(مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَغْرِسُ غَرْساً، أَوْ يَزْرَعُ زَرْعاً، فَيَأْكُلُ مِنْهُ طَيْرٌ أَوْ إِنْسَانٌ أَوْ بَهِيمَةٌ إِلاَّ كَانَ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ)، واتە:هەر موسڵمانێك نەمامێك بنێژێ یا كشتوكاڵ بكاو پەلەوەر یا مرۆڤ یا ئاژەڵێك لێی بخوا ئەوە خێر بۆ خاوەنەكەی دەچێت، پێغەمبەر (درودی خوای له‌ سه‌ر بێت) لە فەرمایشتێ دەفەرموێ:(ما أكل أحد طعاما قط خيرا من أن يأكل من عمل يده ...) باشترین خواردن ئه‌و خواردنه‌یه‌ كه‌ مرۆڤ له‌ ماندوبون‌و به‌روبومی ده‌ستی خۆی بخوات.

ئیمامی نه‌وه‌وی ده‌فه‌رموێ: پاكترین خواردن‌و كارو كه‌سابه‌ت ئه‌وه‌یه‌ مرۆڤ به‌ ده‌ستی خۆی كار بكاو خواردن په‌یدا بكات، ده‌فه‌رموێ: ئه‌گه‌ر باسی كشتوكاڵ كردن بكه‌ین له‌ هه‌موو كه‌سابه‌ته‌كان پاكتره‌ چونكه‌ كه‌سابه‌تی ده‌ستی خۆته‌و له‌ سه‌ره‌تای كاره‌كه‌ته‌وه‌ تا كۆتایی پشتت به‌ خوا به‌ستاوه‌‌و، هه‌روه‌ها له‌ كشتوكاڵ‌و زراعه‌ت‌و باغه‌وانی كردندا سودی گشتی هه‌یه‌ بۆ مرۆڤ‌و ئاژه‌ڵ‌و ته‌یرو توارو باڵنده‌كان له‌و شینایی‌و به‌روبومه‌ ده‌خۆن، یان خێری لێده‌كرێ.

فەمودەی دووەم: پێغەمبەر (درودی خوای له‌ سه‌ر بێت) دەفەرموێ:

(إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَفِي يَدِ أَحَدِكُمْ فَسِيلَةٌ، فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لاَ تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّى يَغْرِسَهَا، فَلْيَفْعَلْ). دینی پیرۆزی ئیسلام بە ئەندازەیەك پێداگری دەكات لە سەر نەمام ناشتن تا ئەگەر مرۆڤ لە دوا هەناسەی دابێت مادام دەتوانێ ئەو نەمامەی لە دەستی دایە بینێژێ با بەردەوام بێت لە سەر نەمام چاندنەكەی، هەروەك لە مانای فەرمودەكە هاتووە: ئەگەر دونیا بەرەو كۆتایی دەچوو یەكێكیش لە ئێوە شترە نەمامێكی لە دەست دابوو ئەگەر ئەزانێ ئەتوانی‌و كاتی ئەوەی هەیە نەمامەكە دەچینێت با بیچینێت.

لەم فەرمایشتە وەرئەگیرێت: كە مرۆڤ بەردەوام بەرەو ئاوەدانی‌و زیندوو كردنەوەو رازاندنەوەو سەوزكردنی سەر گۆی زەوی هەنگاو بنێت، هیچ كاتێ هیوا بڕاو نەبێت، گەر بتوانێ یەك نەمام بنێژی با بینێژێ‌و بە كەمی نەزانێت‌و بەردەوام بێت، خوای پەروەردگاریش دەفەرموێ:

(وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ  الصَّالِحُونَ)(سورة الأنبياء:الآية 105).واتە: سوێند به‌ خوا به‌ ڕاستی ئێمه‌ له‌ کتێبی زه‌بووردا  دوای ته‌ورات یا اللوح المحفوظ بڕیارمانداوه‌ که: بێگومان به‌نده‌ شیاوو چاکه‌کانم ده‌بنه‌ خاوه‌نی زه‌وی.

جا لێرەوە هەندێ لە زانایان فەرمویانە: به‌نده‌ چاك‌و پاکه‌کان كە دەبنە خاوەنی زەوی ئەوانەن كە گۆی زەوی ئاوەدان دەكەنەوە‌و ژینگەكەی پاك رادەگرن‌و زۆرترین دارو باری تێدا دەڕوێنن. هەروەكو مامۆستا شێخ محمدی خاڵیش ئەو رایەی لا پەسەند بووە.

گەر لە لایەنی ژینگەو پاكراگرتنی ئاوو هەواوە تەماشا بكەین ئەم سەوزایی‌و داروبارە بۆ پاك راگرتنی ژینگە زۆر بە سودە، تا دارو بارو سەوزایی زیاتر بێت ئاوو هەوامان پاكتر دەبێت، چونكە سەوزایی‌و داروبارو روەك دووەم ئۆكسید هەڵدەمژێت كە بۆ ئێمە زیانی هەیە‌و ئۆكسجین‌و هەوایەكی پاكیش بە مرۆڤەكان دەبەخشێت، سودێكی تری ناشتنی داروبار لە دوای پاكڕاگرتن‌و جوانی‌و قەشەنگیەكەی ئەوەیە تاكو ئەو داروبارە بمێنێت خێر بۆ خاوەنی دەچێت هەروەكو باسمان كرد زیندەوەرێك لێی دەخوا یا لە ژێر سێبەرەكەی دەحەسێتەوە ..هتد.

وە ئەم دارە تاكو تەڕ بێت‌و وشك نەبوبێت زكرو یادی خوا دەكات خاوەنەكەی سودی لێدەبینێت، هەروەكو جارێكیان حەزرەت (درودی خوای له‌ سه‌ر بێت) دوو داری تەڕی ناشت لە سەر گۆڕی دوو كەسی گوناحبار كە ئازاریان دەچەشت لە گۆڕەكانیاندا فەرمووی سا بەشكو تا ئەم دوو دارە بە تەڕی بمێننەوە زكرو یادی خوا دەكەن‌و سوود بۆ خاوەنی گۆڕەكە دەچێت‌و ئێش‌و ئازارو عەزابی ناو گۆڕیان لە سەر سوك دەكات

(مَرَّ النبي بِحَائِطٍ من حِيطَانِ الْمَدِينَةِ أو مَكَّةَ فَسَمِعَ صَوْتَ إِنْسَانَيْنِ يُعَذَّبَانِ في قُبُورِهِمَا فقال النبي يُعَذَّبَانِ وما يُعَذَّبَانِ في كَبِيرٍ ثُمَّ قال بَلَى كان أَحَدُهُمَا لَا يَسْتَتِرُ من بَوْلِهِ وكان الْآخَرُ يَمْشِي بِالنَّمِيمَةِ ثُمَّ دَعَا بِجَرِيدَةٍ فَكَسَرَهَا كِسْرَتَيْنِ فَوَضَعَ على كل قَبْرٍ مِنْهُمَا كِسْرَةً فَقِيلَ له يا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ فَعَلْتَ هذا قال لَعَلَّهُ أَنْ يُخَفَّفَ عنهما ما لم تَيْبَسَا أو إلى أَنْ يَيْبَسَا) الحديث رواه البخاري،برقم:(213).

فەمودەی سێیەم: پێغەمبەر (درودی خوای له‌ سه‌ر بێت) دەفەرموێ:(إِنَّ اللَّهَ طَيِّبٌ يُحِبُّ الطَّيِّبَ، نَظِيفٌ يُحِبُّ النَّظَافَةَ ...) خوای گەورە پاكەو مرۆڤی پاك‌و خاوێن‌و كاروباری پاكی خۆش دەوێ.

هەروەها لە فەرمایشتێكی تر دەفەرموێ:(اتَّقُوا الْمَلَاعِنَ الثَّلَاثَةَ:الْبَرَازَ فِي الْمَوَارِدِ، وَقَارِعَةِ الطَّرِيقِ، وَالظِّلِّ)، خوتان بپارێزن لە سیّ هۆكارو كردەوە كە دەبێتە هۆی ئەوەی خەڵك نەفرەتتان لێبكات ئەوانیش بریتین لە ( دانیشتن‌و میزو پیسایی كردن لە ناو ئاو یان لەو شوێنانەی پەیوەندیان بە ئاوەوە هەیە، یان لە سەر رێگاو بانی خەڵك، یا لە ژێر سێبەری دارو حەوانەوەی خەڵك) ئەم سێ كردارە دەبنە هۆی ئەوەی خەڵك نەفرەتت لێبكات، دیارە ئیسلام هانمان دەدات بۆ پاك‌و خاوێنی بەردەوام‌و نەشێواندن‌و تێكنەدانی ئاو و رێگاو سێبەری دارو هتد..

(لا تقطعوا الشجر...) پێغەمبەر (درودی خوای له‌ سه‌ر بێت) لەم فەرمودەیە نەهیمان لێدەكات كە دار نەبڕین، پێشەوا ئەبوبەكری صدیقیش هەركاتێ سوپای بۆ جەنگ بە رێ دەكرد لە دوای وەسیەت بە تەقواو لە خوا ترسان‌و سەرپێچی نەكردنی خوای گەورە‌و دەیفەرموو خەڵكی بێتاوان مەكوژن‌و زیان بە مرۆڤی بە ساڵاچوو منداڵ‌و ئەهلی خواپەرستی‌و عیبادەت مەگەیەنن ئینجا دەیفەرموو: (ولا تحرقوا زرعا ولا تحبسوا بهيمة ولا تقطعوا شجرة مثمرة)، كشتوكاڵ‌و زەراعەتی خەڵك مەسوتێنن‌و هیچ ئاژەڵێك حەبس مەكەن‌و ئازاری مەدەن‌و دار نەبڕن...

فەرمایشت‌و فەرموودە زۆر هەن كە هانمان دەدەن تاكو ژینگە بپارێزین‌و سەر گۆی زەوی ئاوەدان بكەینەوە بەڵام ئەوەی باسم كردووە مشتێكە لە خەروارێك‌و هیوادارم سود لەم كورتە نوسینە وەربگرین.

لە كۆتاییدا ئەڵێم: كوا بۆ ئه‌و رۆژانه‌ی خه‌ڵكی ئه‌و وڵاتەی خۆمان‌ روو ده‌كاته‌وه‌ كشتوكاڵ‌و خزمه‌تكردنی گونده‌كان‌و ئەم حكومەتەی خۆمان پشتگیریان دەكات‌و، تاكو گوندەكان وەكو جاران سەوز بچنەوە بە كشتوكاڵ كردن‌و ناشتنی نەمامی زۆر، بە تایبەتی بۆ ناوچەی خۆشناوەتی‌و دۆڵی بالیسان كە حكومەتی بەعس زۆر بێویژدانانە چەندەها جار گوندەكانی خاپوور كردین تەنها بەوە نەوەستا خاك‌و ماڵەكانی تێكداین كیمیابارانیشی كردین هەرسێ لایەنە سەرەكیەكەی ژینگە ئاو هەوا، خاكی لێ تێكداین، بۆیە پێویستە لە سەر حكومەت‌و لە سەر ئێمەش وەكو خەڵكی ئەم ناوچەیە بە هەموو شێوەیەك كار بكەین بۆ ئاوەدان كردنەوە‌و بەرەو پێشبردنی ژینگەی ئەم ناوچەیە، بە تایبەتیتر كە رۆژی شانزەی چوار لە دۆڵی بالیسان بۆ یەكەم جار كیمیا بەكارهات بوو لە لایەن پەرلەمان‌و حكومەتەوە كرا بە رۆژی ژینگە‌و دەبێ حكومەت گرنگیەكی زیاتر بەم ناوچەیە بدات...

پڕ به‌ دڵیشمه‌وه‌ ده‌ڵێم ئه‌و ژیانه‌ ساده‌یه‌ی له‌ گوندو دێیه‌كان داهه‌یه‌ له‌ شاره‌ پڕ له‌ ژاوه‌ ژاوو قه‌ره‌باڵغه‌كاندا نیه‌، به‌ڵام له‌ ناو كوردا بوه‌ به‌ چاولێكه‌ری هه‌مووی بۆ شاره‌كان بار ده‌كاو گونده‌كان چۆل ده‌كه‌ن، هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌و خه‌ڵكه‌ش به‌ سه‌رێك ناحه‌ق نین چونكه‌ ئه‌و ماندوبون‌و كه‌سابه‌ته‌ی له‌ گوند ده‌یكا به‌ هه‌مووی ناكا مووچه‌ی مانگێك كه‌ حكومه‌ت ده‌یداتێ.

برایه‌كی خۆشه‌ویست بۆی گێڕامه‌وه‌ گوتی: له‌ یه‌كێ له‌ گونده‌كانی ئه‌م كوردستانه‌ی خۆمان كاسبكارێك ته‌ماته‌ی كردبوون یه‌ك توێته‌ ته‌ماته‌ی ناردبووه‌ شار بۆ فرۆشتن، ئه‌نجا له‌ هاویندا كاتی پێگه‌یشتنی رزقی كورده‌واری خۆمان زۆر هه‌رزان ده‌بێت، كابرای شوفێر تەماتەكانی فرۆشتبون، حه‌قی كرێباری خۆیی‌و سه‌یاره‌كه‌ی گێڕابوه‌وه‌، ئەو پاره‌ی كە لە یه‌ك توێته‌ تەماتە مابویه‌وه‌ زۆر كەم بووە، فكری كردبوه‌وه‌ چی له‌و پاره‌یه‌ بكا؟؟ مریشكێكی له‌ بۆ خاوەنی ته‌ماته‌ی كڕیبوو بۆی بردبوه‌وه‌ ماڵێ، واتە پارەی یەك توێتە تەماتە بۆ خاوەن تەنها یەك مریشك بووە، بۆ یه‌ پێویسته‌:

أ-حكومه‌ت پلانی ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی گونده‌كان زیاتر په‌ره‌ پێبدات، هەوڵی ئەوە بدات كۆچی دژ لە شارەكانەوە بۆ گوندەكان دەست پێبكاتەوە، چیتر گوندەكان بەرەو چۆلبوون نەچن.

ب-به‌رو بومی جوتیاران‌و خه‌ڵكی گونده‌كان لای خه‌ڵك به‌ ره‌غبه‌ت بكرێ به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت لێنه‌گه‌ڕێ كاسبكاره‌كان زه‌ره‌رمه‌ند بن.

ج-گەیاندن‌و زیادكردنی خزمەتگوزاریەكان بۆ گوندەكانی كوردستان، تاكو خەڵك چاوی لە خۆشیە سەرەتاییەكانی شار نەبێت.

ئەڵێن ڕۆژێک پیاوێکی دەوڵەمەند منداڵەکەی دەبات بۆ گوندێک بۆ ئەوەی پیشانی بدات خەڵکی فەقیر چۆن دەژین. پێی گوت ئێستا دەزانی خەڵکی فەقیر چۆن دەژین؟ ئێستا چی فێربوویت كوڕم؟ منداڵەکە لە وەڵامدا گوتی:

بابە ئێمە حەوزێکمان هەیە بۆ مەلە کردن ئەوان ڕووبارێکیان هەیە

ئێمە گڵۆپمان هەیە ئەوان ئەستێرەو مانگیان هەیە

ئێمە خواردن دەکڕین ئەوان خۆیان خواردن دروست ده‌كه‌ن

ئێمە دیوارمان هەیە بۆ خۆ پاراستن ئەوان هاوڕێیان هەیەو هتد ...

لە کۆتاییدا منداڵەکە گوتی:سوپاس باوکە کە پیشانت دام ئێمە چەند هەژارین!

ئەم چیرۆکە پێمان دەڵێت: کە خۆشبەختی مرۆڤ بە پارەو سامان نیە بەڵکو سادەیی ومتمانەو قەناعەتەو..

بەڵام بە داخەوە ئێستا له‌م وڵاته‌مان زۆربەی شتەكانمان لە دەرەوە بۆ دێت ته‌ماته‌و هه‌ناری سوری‌و هه‌نگوینی سعودی‌و شه‌ربه‌ت‌و هه‌موشتی ئێرانی په‌نیرو مریشك توركی ئه‌وانی تر عایدی ئێوە بیژمێرن كە رۆژانە چەندەها شت‌و مەك‌و خواردەمەنی دەكڕن هیچی بەروبومی ناوەخۆ نیە لە دەرەوەهاوردە دەكرێت!.

گەر تەماشا بكەین ئێستا ئەم كوردستانە وای لێهاتووە زۆربەی خەڵك چاوی تەنها لە مووچەی مانگانەیەو، گەر یەك مانگ موچە دابەش نەكرێت ئەو خەڵكە تووشی گەورەترین قەیران دەبێت...، چونكە پشت بە ستن بە بەروبومی ناوخۆو كارو كەسابەت كردن لەم وڵاتە كەم بووە.

بە هیوای كوردستانێكی ئارام‌و ئاوەدان‌و ژینگەیەكی تەندروست‌و وڵاتێكی سەربەخۆ...

م هەندرێن بالیسانی (ابن الشهیدین)